Ағын бойынша жоғары қарай

Осы мақаламен біз Қазақстанның балық саласын дамытуға арналған материалдарды жариялауды жалғастырамыз. Егер алдыңғы мақалада біз саланың жалпы проблемалары туралы айтатын болсақ («Рыбпром» компаниясының стратегиялық даму кеңесінің төрағасы Сұңғат Батырбековпен, желтоқсан 2017 ж.), онда бүгін елімізде аквамәдениет және жем-шөп өндірісі қалай дамып келе жатқаны туралы мәселені қарастырамыз. Сұрақтарға Қазақстанда экструдерленген балық азығының жалғыз өндбірушісі болып табылатын  «АQUA ALLIANCE» компаниясы директорының орынбасары Серік Темірханов жауап береді. Біздің сарапшымыз - кәсіби ихтиолог, «Қазақ балық шаруашылығы» ҚР балық шаруашылығы республикалық қауымдастығының Басқарма төрағасының орынбасары.

Серік, неге аквамәдениеттің дамуы балық саласының ең перспективалы бағыты болып саналады?

– Соңғы екі онжылдықта бүкіл әлемде аквамәдениеттің шұғыл өсуі, яғни жасанды су айдындарында – тоғандарда, бақшаларда, бассейндерде, тұйық сумен жабдықтау қондырғыларында (УЗВ) және т.б. тауарлық балықтарды өнеркәсіптік өсіру байқалады. Бұл әлемдік мұхит ресурстарының ұшы-қиыры жоқ емес, соның салдарынан соңғы он жылда балық кәсіпшілігі көлемі өспей қалғандығына байланысты. Сонымен қатар, ғаламшардың халқы жылдан жылға артып келеді және балық еті бар бағалы ақуызға деген адамдардың талаптарын қанағаттандыру керек. Бұл қазір аквамәдениеттің дамуы есебінен жүзеге асып жатыр.

Егер өткен ғасырдың 80-ші жылдары жасанды балық өсіру әлемде тұтынылатын балықтың үштен бір бөлігін ғана берсе, қазіргі уақытта – шамамен жартысын береді. ФАО болжамы бойынша, 2020 жылға қарай сатылатын балықтың үштен екісі жасанды өсірілген болады. Кейбір елдерде жасанды өндіріс көлемі бүгінгі күннің өзінде кәсіпшіліктен асады. Бұл үрдіс балық саласын ғана емес, мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы өнімдері негізінен оның өнеркәсіптік өндірісі жолға қойылған фермалардан дүкендердің сөрелеріне жеткізіледі.

– Ал Қазақстанда аквамәдениеттің өсуі қалай жүріп жатыр?

– Аквамәдениет біздің елде өне бастаған кезінде деп айтуға болады. Балық әзірше өте аз өсіріледі. Бұл біріншіден, Қазақстанда балық кәсіпшілігі жүргізілетін табиғи су айдындарының көп болуына, екіншіден, ақуыз тамағын таңдауда дәстүрлі түрде қызыл ет басымдыққа ие болатын біздің елімізде балық тұтынудың нашар дамуына байланысты.

Алайда, республикада соңғы онжылдықта табиғи балық кәсіпшілігінің дамуында да апатты құлдырау байқалады. 1991 жылы кәсіпшілікпен жылына 100 мың тонна балық ауланып, 10 мың тонна жасанды өсірілген. 2015 жылы барлығы 35 мың тонна балық ауланды,яғни үш есе аз! Барлығы 700 тонна жасанды өсірілді. Яғни, саладағы жағдай айтарлықтай нашарлады. Балық аулау және аквамәдениет – екі қатынас ыдыстар ретінде болса да: кәсімшілік неғұрлым аз болса, балықты жасанды өсіру көлемі  соғұрлым көбірек болады. Бірақ бұл бізде болған жоқ.

Сонымен қатар, аквамәдениет Қазақстанмен көршілес елдерде – Ресейде, Қырғызстанда, Өзбекстанда белсенді дамып келеді. Мысалы, Өзбекстанда өткен жылы балық өсіру кәсіпорындарында 75 мың тонна балық өсірілді. Ал біз болсақ. Қазақстанда аквамәдениетті дамытудың қажеттілігін енді ғана ұғына бастадық.

– Алайда AQUA ALLIANCE компаниясы балықты жасанды өсіру үшін жем өндірумен айналысады. Қазақстанда дамымаған нарық жағдайында Сіз осыған қалай бел будыңыз?

– Мал шаруашылығының кез келген саласы сияқты, аквамәдениетті дамытудың негізі жем-шөп болып табылады. Балықты жасанды өсіру кезінде азықтың мөлшері мен сапасы өте маңызды, өйткені азықтандыру көлемі үлкен. Мысалға, 1 кг форель өсіру үшін орташа есеппен 1 кг жем жұмсау керек.

AQUA ALLIANCE компаниясы 2015 жылдан бастап нөлден бастап тұрғызылған өзінің жаңа зауытында әртүрлі балық түрлері үшін экструдирленген құрама жем шығарады. Біздің жемде фермерлер құбылмалы бахтах, бекіре, тұқытектес балықтарды, асшаян, тиляпия, Африка жайынын өсіреді. Біз еркін тауашаға оңай қол жеткіздік және бүгінгі таңда өз жемімізді Ресей Федерациясына (біздің тұтынушыларымыздың 40%-нан астамы-Қазақстанға іргелес өңірлерден балық өсіру бойынша ресейлік компаниялар), Қырғызстанға, Өзбекстанға, Грузияға, Беларусьқа және Арменияға сатамыз. Саны біртіндеп өсіп келе жатқан Қазақстанның балық өсіру шаруашылықтары республикада сапасы жақсы және қолайлы бағамен құрама жем өндіретін зауыт бар болуына байланысты, белсенді дамитын болады деп үміттенемін. Өндірісте негізінен жергілікті шикізатты – балық ұнын, өсімдік майын, минералдарды, ашытқыларды, бидай, жүгері, соя өндірісінің қалдықтарын пайдалану бізге өнім бағасы мен сапасынұстап тұруға мүмкіндік береді.

– Мұндай өндірісті құру идеясы қалай пайда болды?

– Біздің «Рыбпром» бас компаниясы өзінің балық өндірісінің қалдықтарын балық ұнына өңдейді, ол балықтарға арналған құрама жем өндіру үшін негізгі шикізат болып табылады. Біз тұйық цикл, қалдықсыз өндіріс құруды шештік. Қалдықтарды -балық ұнына, ұнды –балық жеміне, балық жемін – балық өсіру үшін, балықты -балық өнімдерін өндіруге, ал қалдықтарды -тағы да балық ұнына. Бұл балық өндірісінің қалдықтары мен тағамға келмейтін ұсақ балық балық балық ұнын өндіру үшін пайдаланылатын әлемдік тәжірибе.

Біз Қазақстан мен Қырғызстандағы аквамәдениет пен жемшөп өндірісінің жай-күйіне талдау жасадық. Түркия, Ресей, Финляндиядағы бірнеше ірі құрама жем зауыттарын араладық. Экструдер өндірісіндегі әлемдік көшбасшылардың бірі болып табылатын Wenger (АҚШ) компаниясында оқудан өттік. 2013 жылдың жазында AQUA ALLIANCE компаниясын құрдық, жалаңаш далада құрама жем зауытын салдық, жоғары кәсіби команда құрдық, өнімнің ассортиментін әзірледік. Бахтах, бекіретектестері және тұқы жемдерінен бастадық, өйткені Қазақстанда сол кезде бұл фермерлердің ең танымал балық түрлері болды.

Біз үнемі өнім желісін кеңейтіп отырамыз. Өткен жылы емдік азық (пробиотиктермен және антибиотиктермен), Клари (африкалық) жайынға, тиляпияға, арналық жайынға арналған азық шығара бастадық. Сондай-ақ, арнайы жем шығару жолға қойылды. Мысалға, бұл балық етін – албырт, ақсерке, бахтах етін бояуға арналған жемдер. Олардың етінің қызыл түсіне шынында да табиғи бояғыш компоненті бар арнайы табиғи жемді пайдалану арқылы қол жеткізіледі. Біз отандық өндірістің пробиотикасын жасау жөніндегі жобаны қолдаймыз, оны көп ұзамай балық өсірушілерге ұсына аламыз деп үміттенеміз.

– Өнім сапасын қалай ұстап тұрасыздар?

– Кәсіпорын халықаралық өндіріс стандарттарына сәйкес келеді. Зауытта ең заманауи жабдықтар орнатылған. Бұл, сөзсіз, өте маңызды, бірақ азықтың сапасы ең алдымен шикізатқа байланысты. «Рыбпром» компаниясы өндірген балық ұнының сапасына біз сенімдіміз. 95%-ға Қазақстанда шығарылған қалған шикізатты жеткізушілермен үнемі байланыс жасап тұрамыз. Жүгері глютенін жергілікті өндірушілерден сатып аламыз – республикада екі крахмал-сірне комбинаты жұмыс істейді. Соя және күнбағыс шроты, өсімдік майы да қазақстандық өндірушілерден. Қазақстанда біздің жем-шөптерімізді құраушыдәнді дақылдар көп-бұл бидай, кебек, ұн. Биыл өз май-ұн цехымызды іске қосамыз. Тек балық майын, қан ұнтағын және дәрумендерді Ресейден әкелеміз.

Шикізат үлгілері қазақстандық зертханаларда талданады. Сонымен қатар, біз шикізаттың барлық жаңа үлгілерін Evonik компаниясының халықаралық зертханасына талдауға жібереміз. Дайын өнімнің әрбір партиясы да зерттеледі, және де біз бір уақытта екі тәуелсіз зертханада талдауға тапсырыс береміз.

Жемнің барлық партияларының үлгілері сапасы бойынша сұрақтар туындаған жағдайға біздің қоймада сақталады. Қазір біз азықтың жаңа рецептураларын сынақтан өткізу үшін шағын аквариум зертханасын ұйымдастырудамыз.

Осылайша біз отандық өндірушіні қолдаймыз. Екінші жағынан, қазақстандық өнім логистиканы есепке алмағанда да, еуропалық өнімнен арзанырақ және әлдеқайда экологиялырақ. Мысалы, бізде әлі де жемнің негізін балық ұны құрайды,ал Батыста мұндай өндірістерде соя ақуызына ауысатынын айта кету керек. Өткен жылы әлемдік жетекші азық өндірушілердің бірінің өкілдері албырт балықтар үшін азық жасағанын ресми түрде мәлімдеген болатын, онда балық ұнының граммы да жоқ – тек соя. Қазақстандық азық бұл тұрғыда неғұрлым сапалы.

– AQUA ALLIANCE зауыты өңірдегі балық шаруашылығының қажеттілігін өзі жабады деп айтуға болады ма?

– Шынында да, Қазақстанда біздің зауыт сияқты басқа зауыт жоқ, шағын цех бар. Ресейде біздің жұмысымыздың басталу сәтінде халықаралық стандарттарға сәйкес келетін бір ғана комбинат жұмыс істеді. Қазір Ресей Федерациясында мұндай құрама жем зауыттары екеу. Біз олармен табысты бәсекелесеміз. Қырғызстанда ресейліктермен бірге салынған бір ғана цех бар,бірақ ол ішкі қажеттіліктердің аз бөлігін ғана қамтамасыз етеді. Өзбекстанда Еуропа инвесторларының қатысуымен балық саласы үшін құрама жем өндіретін ірі зауыт салу жоспарлануда, бірақ оларда әзірше өз азығы жоқ. Сондықтан біздің бәсекелестерімізкөп емес.

Айта кету керек, соңғы 25 жылда өңірлік нарықта шетелдік азық өндірушілер басым болды. Әрине, азық бағасы жоғары болды, бұл аймақта аквамәдениеттің дамуына ықпал етпеді. Бұл жағдайды өзгертудің бізге сәті түсті, және де біз отандық тауар өндірісін жолға қоя алғанымызды мақтан тұтамыз.

Салынған күш нәтиже береді. Жыл сайын сату көлемі мен географиясы өсуде. Біздің негізгі клиенттеріміз – Қазақстан аумағына іргелес Оңтүстік Сібір аудандарының балық өсіру фермалары болғандықтан, біз Мәскеуде компания өкілдігін аштық. AQUA ALLIANCE ресейлік клиенттердің сенімін бағалайды.

Біз үнемі кәсіпорынның қуатын арттырумен шұғылданамыз, өйткені клиенттер саны өсуде. Бізде жұмыс көп, бізде тапсырыстар көп, фермерлер кезекте тұр. Бұл ретте бізде азықты арзан деп айтуға болмайды. Оны біздің жағдайда арзан ету мүмкін емес. Себебі, көптеген елдерде мемлекет балық саласы үшін азық өндіруді субсидиялайды. Бізде балық үшін жем өндірісі емес, тек қана балық өсіру субсидияланады, бұл өте таңғаларлық жайт. ҚР «Қазақ балық шаруашылығы» республикалық балық шаруашылығы қауымдастығы нарықтағы осындай әділетсіз жағдайды өзгертуге күш салуда, бірақ әзірге нәтиже жоқ. Айта кету керек, балық шаруашылығы тек 2010 жылы ғана ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің құрамына енгізілген. Бұған дейін сала әдеттегі бизнес ретінде дамыды, кәсіпорындар мемлекеттің қолдауын пайдалана алмай, барлық салықтарды төлеп отырды.

Бүгінгі күні біз баға мен сапа арақатынасы бойынша жергілікті фермерлер үшін Еуропа өндірушілерінің жеміне қарағанда барынша тартымды азық өндіреміз. Шетелдік компаниялар әлі де біздің нарықта бар, өйткені біз азықтың кейбір түрлерін өндірмейміз. Мысалы, балық дернәсілдеріне арналған жем, өндірісі үлкен жауапкершілікпен және тәуекелдермен байланысты бастапқы азықтар деп аталады. AQUA ALLIANCE өндіріс кезінде сапа қағидасын қатаң сақтайды, сондықтан асығыс шешімдер қабылдай алмайды. Алайда, біз осы бағытта жұмыс істейміз, алдағы уақытта тәжірибенік жинақталу шамасына қарай, кәсіпорын бастапқы жем-шөп те шығаруды жоспарлап отыр.

– Қандай проблемаларға тап боласыз және қандай жоспарлар құрасыз?

– Біздің бизнестегі ең үлкен проблема-бұл кадрлар. Қазақстанда біздікіне ұқсас өндіріс үшін технологтарды тіптен даярламайды. Ресейде де мұндай мамандар өте аз. Алдымен бізде түрік технологтары жұмыс істеді, содан кейін біз Алматы технологиялық университетінің түлектерін біртіндеп өзіміз оқыттық. Осылайша кәсіпорынның кәсіби ұжымы қалыптасты.

Біздің таяудағы жоспарларымыз жем-шөп өндірісін арттырудан басқа, AQUA ALLIANCE қызметінің тағы да бір бағытын дамыту. Біз бахтах өсіретін жеке өз аквамәдениеткәсіпорнымызды іске қосу туралы сөз болып отыр. Бізде ендігі су ресурстары бар жер телімі бар. Ферманың жоспарланған қуаты-жылына 200 тонна балық.

Біздің қызметіміздің тағы бір саласы – консалтинг: саланың шаруашылық жүргізуші субъектілеріне көрсетілетін техникалық, технологиялық және балық өсіру қызметтері. Біз кеңес береміз, тәжірибе бөлісеміз, кәсіпорындардың ашылуы мен қызметін бірге атқарамыз. Қазақстандық, қырғызстандық, ресейлік балық өсірушілер үнемі бізде зауытта болып отырады. Біздің компаниямыз тоған және көл – тауарлық балық өсіру шаруашылықтарына арналған аэраторлар мен азықтандыру жабдықтарын, сондай-ақ балық өсіру желілерін ұсынады. AQUA ALLIANCE - түрік AkuaKare және ресейлік «Салмо.ру» жетекші компаниялары – балық өсіру шаруашылықтарына арналған жабдықтарды өндірушілердің ресми өкілі болып табылады

Біз «Атамекен» ҰКП «Балық азығы және балықтарды азықтандыру» тақырыбы бойынша жоғары оқу орнынан тыс білім беру бағдарламасын (extention) қолдаймыз. Оның қатысушылары жұмыс істеп тұрған шаруашылықтардың өкілдері, сондай-ақ балық өсірумен айналысуды жоспарлап отырғандар. 2017 жылы оқыту семинарларына ҚазҰУ және Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенттері мен оқытушылары қатысты. Бұл семинарлар-фермерлер үшін құрама жемнің қандай болуы керек екені жөнінде және балықтарды қалай дұрыс тамақтандыратыны туралы кәсіпқойлардан білуге тамаша мүмкіндік. Студенттер үшін бұл заманауи жемшөп өндірісін көру мүмкіндігі.

– AQUA ALLIANCE клиенттерге қандай «тауарлық жоба» ұсынады?

– Біз аймақтың балық өсіру шаруашылықтарын бірге жұмыс істеуге шақырамыз, біздің шартымыз – жемді балыққа айырбастау. Яғни клиенттерімізден тиянақталған бағамен тауарлық балық (бахтах, бекіре тұқымдастар, тилипия, жайын) сатып алуға дайынбыз. Балық өсірушілер үшін бұл жобаның пайдасы неде? Шаруашылық кепілдікті түрде балық азығын және келісілген баға бойынша балық өтісін алып отырады, бұл ретте фермерге азықты қай жерден алып, қай жерде балықты сатуға болатынын ойлаудың қажеті жоқ. Мұндай жобалар Еуропаның және Оңтүстік-Шығыс Азияның көптеген елдерінде кеңінен таралған. Олар бізде де жұмыс істей алады! Мұндай жобаға қатысудың арқасында, шаруашылықтар өндіріс көлемін арттыру мүмкіндігін алады, демек, пайда да табады.

– AQUA ALLIANCE және «Рыбпром» компаниялары аквамәдениетті ілгерілетумен белсенді айналысады. Неліктен?

– Біз Қазақстанның балық шаруашылығында қолайлы іскерлік орта құрғымыз келеді. Әлеуетті фермерлерге кәсіпорындарды құру бойынша тегін кеңес береміз. Біздің компаниялар тобы «КазАква-2017» III Халықаралық балық өсіру форумының бастамашысы және ұйымдастырушыларының бірі болды. Форумның мақсаты қайта өңдеушілер шикізаттың жаңа жеткізушілерін табу үшін,ал балық өсірушілер өз өнімдерін өткізудің жаңа мүмкіндіктерін табуы үшін балық өңдеушілерді, фермерлерді, қоғамдық тамақтану және сауда желілерін кездестіру болды. Биыл күзде салаға инвестиция тарту мақсатында «КазАква-2018» IV Халықаралық форумын өткізу жоспарланып отыр.

Біз Қазақстанда аквамәдениеттің әзірше дамымағанына алаңдаушылық білдіреміз. Мемлекеттік статистика мәліметтеріне сәйкес, республикада жылына 2 мың тоннаға жуық балық өсіріледі. Республикадағы аквамәдениет нарығының сыйымдылығы жылына кемінде 40 мың тонна балық деп санаймыз. Нарық бұған дайын. Мемлекет те бұл бағытты қолдай бастады. Біз балық шаруашылығының болашағы аквамәдениетте екенін білеміз және соған сенеміз,және де өз күш-жігеріміз бен мүмкіндіктеріміздің шамасына қарай оның Қазақстанда және өңірде дамуына ықпал етуге тырысамыз.

Біз үлкен жетістіктерге қол жеткіздік және алда жаңа жетістіктер күтіп тұрғанына сенемдіміз!