Қазақстанда аквамәдениетті дамыту соңында - болашақ

Сұңғат, жақында Алматыда «Каз-АКВА» Халықаралық балық өсіру форумы өтті. Сіздің компания оны ұйымдастыруға белсене қатысты. Бұл іс-шара сала үшін нені білдіреді?

– «Каз-АКВА» форумы Балық аулаушылар қоғамдық бірлестіктерінің республикалық қауымдастығының және «Қазақбалық шаруашылығы» субъектілерінің қолдауымен үшінші рет өтті. Ол Қазақстанның балық саласында жұмыс істейтін бизнес-құрылымдар үшін жыл сайын беделді диалог алаңына айналады деп айтуға болады.

Бұл форум өте сындарлы өтті. Қабылданған шешімдерді іске асырудың нақты жолдарына нақты ұсыныстар айтылды: шарттар жасалып, пилоттық жобалар іске қосылды. Атап айтқанда, «Рыбпром» компаниясы қазақстандық балық бизнесінің барлық кәсіпорындарының: балық аулаумен және өсірумен айналысатын, оны өңдейтін және тұтынушыларға сататын кәсіпорындардың күш-жігерін біріктіру туралы мәселені қарауға бастамашылық етті.

Әңгіме біздің нарықта өзгерістердің қажеттілігі пісіп-жетілгендігінде болып отыр. Қазақстанда балық тұтыну өте төмен деңгейде қалып отыр. Ресми статистиканың мәліметіне сәйкес, бұл көрсеткіш жылына бір адамға 3-5 килограмм құрайды. Үй шаруашылықтарын зерттеу негізінде есептеу әдісі де бар және ол жылына 8-10 килограмм санын анықтайды. Бірақ бұл өте аз. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) ұсынады: әрбір адам жылына кемінде 14 килограмм балықты жеуге тиіс. Осы арада, Қазақстанмен менталдылық және тамақтары ұқсас Ресейде балық тұтыну көрсеткіші жылына 20 килограмм деңгейінде тұр. Ал баптыс Еуропаны алсақ, онда сөз жылына шамамен 40 килограмм жөнінде болып отыр, ал Оңтүстік-Шығыс Азияда және Қиыр Шығыста (Жапония) адамдар орта есеппен жылына 60 килограммды тұтынады.

Жұртқа белгілі болғандай, дәстүрлі қазақ тамағы қызыл ет тағамдарының көп мөлшерін болжайды,алайда біздің еліміздегі көптеген адамдар аптасына бір-екі рет бағалы дәрумендер мен микроэлементтерге бай балықты жеп, теңдестірілген тамақтану қажеттігін түсінеді. Өкінішке орай, балық өнімдері әлі күнге дейін нарықта, әсіресе,  өнімді сақтаудың техникалық шарттарын қамтамасыз етуге болатын өркениетті сауда орындарында – супермаркеттер желілерінде нашар ұсынылған. Сауда желілері тауарға үлкен үстеме баға өндіретіні құпия емес, бұл жергілікті өндірушілерді олармен ынтымақтастықтан бас тартуға мәжбүр етеді немесе тұтынушы үшін баға тұрғысынан өнім тартымсыз болып табылатынына көнуге мәжбүр етеді.

– Осы жағдайдан шығудың қандай жолын білесіз?

– «ҚАЗ-АКВА» форумында біз, нарық қатысушылары, бағаны бірлесіп реттейтін боламыз деп келістік. Қалайша? Нарықтағы тауарлық балық көлемін бақылай отырып, шығындарды оңтайландыра отырып. Бәрімізге белгілі, бізде балықтың нарыққа келіп түсуінің үш көзі бар: мемлекет квоталайтын табиғи су айдындарында аулау, жақын және алыс шетелдерден балық импорты (бұл, атап айтқанда, майшабақ, мойва, скумбрия және басқа да теңіз және мұхит балықтары) және аквамәдениет объектілері – жасанды су айдындарында индустриалды жағдайда тауарлық балықтарды өсіру (бұл балық өсіру шарбақтары, бассейндер, тоғандар, тұйық сумен жабдықтау (УЗВ) және т. б.).

Қазақстанда барған сайын кәсіпкерлердің  көпшілігі аквамәдениетпен айналыса бастағанын айта кету керек. Егер біз балықтың өзіндік құнын өндіріс деңгейінде бақылайтын болсақ, сондай-ақ баға белгілеу жүйесі бойынша сауда ұйымдарымен келіссек, онда тұтынушы үшін біздің өнімдерімізге қолайлы бағаға қол жеткізе аламыз деп ойлаймын. Сөз орта баға сегменті жөнінде болып отыр. Қымбат luxury-сегмент балығы (сутіл, қара нәлім, қызыл алабұға, тунец, теңіз шаяны және т. б.) біздің елімізге негізінен қымбат мейрамханаларға  жеткізіледі, өз сатып алушысы бар, және ол туралы біз бұл жерде айтпаймыз.

Форумнан кейін «Рыбпром» компаниясы республиканың балық өсіру шаруашылықтарымен өзара тиімді ынтымақтастықты ұсына отырып, келіссөздер үдерісін белсене бастады. Атап айтқанда, біз қазақстандық AQUA ALLIANCE компаниясы өндіретін жем-шөпті жеткізу мен балық өсіру процесінің мониторингісінен бастап, технологиялық көмекке дейін және дайын өнім алуға дейін олардың бүкіл балық өсіру процесін сүйемелдеуге дайынбыз.

 «Рыбпром» компаниясында дүкендерде балықтың бағасын арзанырақ қылатын сауда ұйымдары үшін де ұсыныс бар. Және де біз HoReCa жүйесінде қонақ үйлермен, мейрамханалармен, дәмханалармен және кейтерингпеншындап жұмыс істеуіміз керек. Бұл біздің өнімдеріміз үшін өте үлкен тауаша, әсіресе қонақжайлылық индустриясы дамыған Алматы мен Астанада.

Бұл ретте, мейрамханалар балықтың өте шектеулі ассортиментін ұсынады. Бұл, ең алдымен, Норвегияның, Чилидің немесе Аргентинаның біржерінде жасанды өсірілетін және мұнда бір экзотикалық әрі қымбат нәрсе ретінде ұсынылатын ақсерке. Бұл дорада мен сибас, бұл да бізге Түркиядан әкелінетін аквамәдениет объектілері. Және бұл Вьетнам пангасиусы, шындап келгенде бұл арзан балық болып саналады. Біз рестораторлар қазақстандық өнімге, оның ішінде жергілікті балық түрлеріне көбірек көңіл бөле бастаулары үшін HoReCa сегментімен қарым-қатынас орнатқымыз келеді.

Біз тауарлы балық шаруашылығын, яғни аквамәдениетті дамыту тұрғысынан өңіріміздің әлеуеті зор деп санаймыз. Қазақстанда тұщы судың үлкен қоры бар-таудан ағатын өзендер, жер астынан шығатын бұлақтар. Бұл табиғи фактор аквамәдениетті дамытуда бизнесті өмірге бейімді етеді. Еңбек ресурстары да, кеңес заманынан бері сақталған сала мамандары да бар. Балық тұтынуды халыққа тарату ғана қалды.

– Менің ойымша, сұраныс бар-ақ. Салауатты өмір салтына ұмтылатын адамдар саны да өсуде.

– Бұл саланы дамыту үшін жеткіліксіз. Біз бұл мәселені шешу үшін ҚР Денсаулық сақтау министрлігінжәне Тағамтану институтынтартқымыз келеді. Дұрыс тамақтану, оның ішінде балық тұтынуды арттыру, шын мәнісіндеде жалпыұлттық міндетке айналуы тиіс. Ол, мысалы, мемлекеттік-жекешелік әріптестік нысанында жүзеге асырылуы мүмкін.

Бұдан басқа, біз қазақстандық тұтынушыға Қазақстанда өсірілетін және біздің кәсіпорындарда өңделетін балық – жоғары сапалы екенін түсіндіргіміз келеді. Біз балық тұтыну мәдениетін арттыра отырып, балық дайындау бойынша мастер-кластар ұйымдастыратын Қазақстанның бас аспаздар қауымдастығымен ынтымақтастықты бастадық.

Біздің жолымыз өте ауыр да ұзақ болайын деп тұр – адамдардың тамақ әдеттерін өзгерту керек, бірақ бұл соған тұрарлық. Нәтижесі халықтың денсаулығы және Қазақстанда балық өнеркәсібінің қарқынды дамуы болмақ.

Біздің балықтың артықшылығы айқын. 1990 жылдардың соңында Қазақстаннан балық экспорты басталғанда, батыстағы тұтынушы ең алдымен біздің өнімнің сапасы мен табиғатына баға берді. Айтпақшы, экспорттың арқасында, біз өз кәсіпорындарымызды Еуропалық Одақтың нормалары мен директиваларына сәйкес келтірдік. 2000 жылы тек үш қазақстандық кәсіпорын – «Атыраубалық», «Балхашбалық» және «Рыбпром» – өз өнімдерін Еуропаға экспорттауға құқығы бар нөмірлік кәсіпорындар тізіміне енді. Өз уақытында өнімді шетелге сату Қазақстанның балық саласының валюта ағыны есебінен, онымен бірге инвестициялар есебінен, соның ішінде балық шаруашылығына да дамуға мүмкіндік берді.

Айта кету керек, аквамәдениет бүкіл әлемде қарқынды дамып келеді. Бұл ескермеуге болмайтын тренд. Тек балық қана емес, құс та, ет де бүгінгі күні фермаларда және арнайы әзірленген құрама жемдерде өндіріледі. Табиғи жағдайда өсірілген өнім қымбаттай беретін болады, ал негізгі тұтыну жасанды жағдайда өсірілген ақуыздың үлесіне қалады.

Бұның өзі жақсы да емес, жаман да емес. Ақуыз өнімдерін өндіру үшін табиғи жем жетіспейді. Бизнес құрамы жағынан теңдестірілген болып табылатын және өндірісті өнеркәсіптік ауқымда жолға қоюға мүмкіндік беретіндайын жемді пайдаланады. Осылайша, біздің AQUA ALLIANCE қазақстандық компаниямыз өз зауытында 2015 жылдан бастап балықтардың әр түрі(құбылмалы бахтах, бекіре, тұқы тектестер, тиляпия, асшаян, африкалық жайын) үшін экструдирленген құрама жем шығарады. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Грузия, Армения, Беларусь және Ресей балық шаруашылықтары AQUA ALLIANCE өнімдерін жеткізудің сапасы мен тұрақтылығын бағалады. Біздің жем-шөбіміз 95%-ға жергілікті шикізаттан-өсімдік майынан, балық ұнынан, минералдардан, ашытқылардан, бидай қалдықтарынан, жүгеріден, соядан тұратынына байланысты, қолайлы бағасын да бағалады.

AQUA ALLIANCE компаниясы сондай-ақ кәсіпкерлерге құбылмалы бахтах, тұқы, бекіре балықтарын өсіру фермасының құрылысы мен пайдаланылуын ұйымдастыруға көмектесе отырып, технологиялық және техникалық консалтинг ұсынады. Отандық өндірістің азығын пайдалану соңғы өнімнің өзіндік құнын айтарлықтай төмендетеді, бұл мұндай бизнесті тиімді етеді. Өйткені, балық өсіру шығынында азық құны 60-80% құрайды. Яғни, мысалы, бір килограмм бахтах  өсіру үшін 1,2 килограмм азық қажет.

Жергілікті нарықта аквамәдениеттің дамуы кәсіпкерлер үшін валюта бағамына, сыртқы саяси жағдайға, шетелдік өндірушіге байланысты импортқа қарағанда, аз тәуекелге ұшырайтыны маңызды. Импорт осал,  бірақ онсыз ісіміз де тынбайды – мұхит балығы тамақтану рационына қажет.

Осы жылдың басында «Рыбпром» компаниясы аквамәдениеттің балық өсіру шаруашылықтарын белсене құрып, біздің жемде тауарлы балық өсіру үшін басқа кәсіпкерлерге балық шаруашылықтарын құруға көмектесті. Келесі жылы біз бірінші өнім алуымыз керек.

– Осы серіктестік жөнінде толығырақ айтып берсеңіз.

– Біз балық шаруашылықтарына импорттық өніммен салыстырғанда бағасы мен сапасы жағынан бәсекеге қабілетті жем-шөбімізді ұсынамыз. Сондай-ақ, шаруашылықтарға өндірістің технологиялық параметрлерін (мөлшері, салмағы, өңдеу тәсілі) ұсына отырып, балық өсірудің барлық жолын қадағалаймыз. Бұл тұтынушылар талап еткен нәрсені  сатуға алуға ұмтылатын сауда ұйымдарынан сұраулардың болуына байланысты. Біз үшін бұл маңызды, өйткені біз балық шаруашылықтарынан олардың өнімдерін сатып аламыз. Яғни, олардың қайта өңдеу туралы ойлауының қажеті жоқ, өйткені «Рыбпром» компаниясының мамандары мен қайта өңдеу қуаттылықтары бар. Біздің мақсатымыз– өзінің жаппай тұтынушысын табуы үшін, бұл өнімді нарыққа шығару. Біз соңғы өнім сапасының кепілгері болатын боламыз. Сондай-ақ біз мысалға,жергілікті бахтах, қорытындысында, норвег ақсеркесінің бағасымен сатылатындай нәтиже шықпауы үшін, бағаның бәсекеге қабілеттілігін бақылау міндетін өзімізге аламыз.

Өзінде аквамәдениетті дамыта алған,  өзінің жасанды өсірілетін пангасиусын (жайын тұқымдас) экспорттың негізгі баптарының бірі етіп қойған ең кедей ел Вьетнамға қараңызшы. Сондай-ақ, Малайзияға тиляпиямен және  Түркияға өзінің дорадосымен және сибасымен тура солай жасаудың сәті түсті. Тіпті Қырғызстан да табиғи жағдайы тура Қазақстандағыдай, тура сондай өзендер, таулар, алқаптар бола тұрса да, тауарлық балық шаруашылығын дамытудан бізден жоғары тұр. Өзбекстанда балық шаруашылығын дамытудың үкіметтік бағдарламасы қабылданды, оған сәйкес республикада балық өндіруді 2020 жылға дейін жылына 100 мың тоннаға дейін жеткізу жоспарланып отыр. Өткен, 2016 жылы олар ендігі 66 мың тонна өндірген, ал биыл 75 мың тонна өнім өндіретін болады! Ал бізде ең батыл болжамдар бойынша 2020 жылға дейін жылына небары 15 мың тонна өндірілетін болады.

Қазақстанда, әрине, тиісті бағдарламалар қабылданды, балық өсіру кәсіпорындарын балық өсіру материалын және құрама жем сатып алу мақсатында субсидиялау қағидалары енгізілді. Бұл шығындардың 30%-на дейінгісін мемлекет өтейді. Сондай-ақ, инвестициялық субсидиялау және салада өсуді ынталандыруға мүмкіндік беретін басқа да тетіктер бар. Дегенмен, осыған қарамастан, қарқынды даму байқалмайды. Біз бұған әдетте ұсыныс тудыратын сұраныстың болмауы кінәлі деп санаймыз. Сондықтан біз, қайталаймын, тұтынушыларға жергілікті өндірістің балық өнімдерін көбірек ұсынуы үшін, сауда және  HoReCa сегменті ұйымдарымен белсенді жұмыс істей бастадық.

2018 жылдың мамыр-маусым айларында Алматыда өтетін келесі  «КАЗ-АКВА» форумына үлкен үміт артатынымызды атап өткім келеді. Инвестициялық компанияларға, қорларға, банктерге, әлеуетті жеке инвесторларға балық өсіру саласындағы бизнеске кіру жөнінде өте қызықты жобалар ұсына отырып, біз оны басқа деңгейде – инвестициялық форум ретінде өткізгіміз келеді. Әлбетте, Қазақстанда аквамәдениетті дамыту соңында – болашақ.

– Сіздердің бастамаларыңызға сәттілік тілеймін!